کارگاه مجازی مبحث اخلاق در انتشار مقالات پژوهشی توسط دکتر گوشکی عضو هیئت علمی گروه اخلاق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران جمعه ۳ دی ۱۴۰۰ برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی دفتر امور‌ ایثارگران به همت دفتر امور‌ ایثارگران و مرکز تحقیقات آسیب‌دیدگان جنگ دانشگاه کارگاه مجازی اخلاق در پژوهش با حضور جمعی از اساتید، کارکنان و دانشجویان دانشگاه به صورت مجازی برگزار شد.
در ابتدا دکتر گوشکی مبحث اخلاق در انتشار مقالات را با ارائه گزارشی اغاز کرد :
وی گفت “در گزارش منتشر شده در پایگاه استنادی اسکوپوس ایران در سال ۲۰۲۰ از نظر تعداد مقالات منتشر شده رتبه ۱۶ در دنیا را کسب کرده است و وضعیت نسبتا مناسبی است و خوشبختانه به لحاظ تعداد استنادات به مقالات ایرانی ما در رتبه ۱۵ در دنیا قرار داریم که نشاندهنده کیفیت بالای مقالات ایرانی می باشد. همچنین امار منتشر شده نشان می دهد ایران در سال ۲۰۰۰ سهم ایران در تولید و انتشار اثار علمی-پژوهشی در دنیا فقط ۰٫۲ درصد بوده ولی این عدد در سال ۲۰۱۹ به ۲٫۳درصد رسیده است که با توجه به این امار به قدرت نوظهور ایران در حوزه علم در دنیا اشاره شده است. در کنار همین امار گاهی نام ایران در کنار کشوری مثل چین قرار می گیرد که در آن سوئ رفتارنامناسبی در انتشار اثار پژوهشی به نقطه حادی رسیده است که باید تلاش کنیم تا این برچسب ها به جایگاه علمی ما وارد نشود. البته با نگاهی به برخی کشورها که در مسیر توسعه علمی هستند مثل کره جنوبی مشاهده می شود ابتدا وضعیتی مشابه ما داشته اند که با سیاستگذاری های درست از مسیر عبور کرده اند و ایران هم گام هایی در این خصوص برداشته است.”
دکتر گوشکی ادامه داد: اگر پژوهش در مسیر درست انجام شود کمتر با تخلفات و سرقت ادبی و سوء رفتار پژوهشی بخصوص در بحث انتشار مقالات مواجه می شویم. بیشتر در مواردی این سوء رفتار مشاهده شده که مقاله برای مقاله نوشته شده و از هدف اصلی پژوهش که پاسخ به پرسش و یا حل مشکل دور شده است و اهداف ثانویه (کسب امتیاز، ارتقا و فارغ التحصیلی) در اولویت قرار گرفته است.
مورد بعدی که باعث سوء رفتار انتشار پزوهش می شود زمانی است که پژوهش استاندارد نبوده و رابطه ذینفعان مختلف پژوهش دچار چالش می شود. ذینفعان یک پژوهش شامل چهار گروه اصلی محققین، موسسات علمی و دانشگاه ها، مجلات و ناشرین و اسپانسرها هستند. بطور مثال زمانیکه رابطه محققین یک پژوهش اعم از استاد راهنما و دانشجو درست نباشد و نظارت کامل روی کار دانشجو نباشد ممکن است شاهد اتفاقاتی مثل داده سازی از جانب دانشجو باشیم. مثال دیگر زمانی است که اسپانسرها ی پژوهش بدرستی توجیه نشده باشند و برای جلب رضایت آنها استقلال محققین زیر سوال برود و اگر این مسیر غلط ادامه یابد سوء رفتار در انتشار پژوهش اتفاق می افتد.
وی یکی دیگر از عوامل سوءرفتار در انتشار را عدم رعایت اصول کار پژوهشی عنوان کرد و مراحل اصلی یک پژوهش استاندارد را به شکل زیر برشمرد:
۱٫ Proposing
۲٫ Review and Approval
۳٫ Operation
۴٫ Documentation
۵٫ Publication
دکتر گوشکی همچنین اشاره کرد مسئله اصلی در علم امروز Peer review (مرور همتا) یا داوری است. داوری مقالات، پروپوزال ها، پایان نامه ها و یا گزارشات پژوهش ها، قبل از انتشار و هم پس از انتشار مهم است. در حقیقت داوری کار پژوهشی را اعتبار بخشی می کند، پس ضرورت دارد به بازخوردهای داوری پس از انتشار توجه کرد.
مرور همتا به سه روش زیر انجام می پذیرد.
۱٫ روش یکسو کور (Single blind) رایج ترین روش در ژورنال هاست و در آن داور از مشخصات نویسنده آگاه است. این روش رایج‌ترین مدل ارزیابی در میان ژورنال‌های علمی است. مزایای آن اینست که: در این روش، داوری بدون نگرانی نسبت به انتقاد نگارنده مقاله صورت می‌گیرد. و در بسیاری از موارد، آگاهی از سوابق علمی نویسنده‌ی مقاله به داوری و ارزیابی صحیح و اصولی مقاله کمک می‌کند. ولی ممکن است باعث دخالت نظرات شخصی یا مغرضانه داور.
۲٫ روش دوسو کور (Double blind) در این روش، داوران و نویسندگان از هویت یک‌دیگر بی‌اطلاع هستند، و بیشتر در ارزیابی تخصصی مقالات علوم اجتماعی و انسانی رایج است. و مزایای آن ارزیابی منصفانه و به‌دور از قضاوت و تعصبات صورت می‌گیرد. همچنین نویسندگان و داوران در برابر انتقادات یک‌دیگر قرار نمی‌گیرند. و اشکال آن اینست که ممکن است نتوانیم نویسنده را ناشناس نگهداریم و در بسیاری از موارد آگاهی از هویت نویسندگان بررسی سرقت ادبی را راحت‌تر می‌کند.
۳٫ روش داوری باز (Open review)در این روش نویسندگان و داوران از هویت یک‌دیگر مطلع هستند. در این روش ممکن است انتشار مقاله نهایی به همراه هویت هر داور و نظراتش منتشر گردد. شفافیت در این روش حس پاسخگویی و احساس مسئولیت را در بین داوران تقویت می‌کند. این روش به طور کلی منجر به بالا رفتن سطح کیفیت مقالات خواهد شد. با توجه به این‌که هویت داوران به همراه مقالات منتشر می‌گردد، آن‌ها تلاش بیشتری جهت ارزیابی کامل و دقیق مقالات از خود نشان می‌دهند. ولی ممکن است برخی از داوران حاضر به همکاری با یک ژورنال با سیستم باز نباشند و نیز بعضی داوران در جوامع تحقیقاتی کوچک‌تر و برخی مناطق جهان ترجیح می‌دهند مقالات پژوهشگران ارشد را مورد ارزیابی قرار ندهند.
وی فواید نظام در دسترس قرار گرفتن دستنوشته ها قبل از انتشار (PRE-PRINT) را به صورت زیر بیان کرد:
۱) امکان مقایسه نسخه ارسالی دست نوشته با متن منتشر شده مقالات
۲) شفاف شدن موضوع داوری مقالات که تاکنون خیلی غیر شفاف بوده
۳) در دسترس قرار گرفتن سریع تر نتایج
۴) جلوگیری از ارسال متعدد دستنوشته برا نشریات مختلف
۵) توسعه امکان همترازخوانی در مراحل تحقیق
امروزه پدیده نوظهوری بنام “”Peer-wistle blowers بوجود آمده که تیم های پژوهشی کشورها از طریق آن می توانند نظرات خود را نسبت به پژوهش منتشر شده سایرین بیان کنند.
بطور کلی باید گفت: موضوع داوری در سطوح مختلف مسئله بسیار مهمی است که دنیای علم را کنترل می کند.
دکتر گوشکی در پاسخ به این سوال که “کدام پژوهش ها باید قبل از ارائه کد اخلاق بگیرند؟” اضافه کرد، هر مطالعه و تحقیقی روی انسان ها و یا مرتبط به آنها به دلیل حفظ کرامت انسانی و در مورد حیوانات به دلیل رفاه حیوانات و در مطالعات آزمایشگاهی برای ایمنی زیستی باید کد اخلاق گرفت. علاوه بر آن کد اخلاق به ما اطمینان می دهد پژوهش با داده های درست انجام شده است.
می توان گفت مجلات پژوهشی دروازه های شهرعلم هستند و سردبیران آنها نقش مراقبین این دروازه ها را بازی می کنند تا الزامات اخلاقی در مطالعات پژوهشی رعایت شده باشند.
ایشان در پایان مبحث اخلاق در انتشار پژوهش گفت: سامانه ثبت کارآزمایی بالینی وجود دارد. به دلیل اینکه در مطالعات بالینی روی انسانها ممکن است شاهد عوارض و پیامدهایی باشیم و مورد پژوهشی نیاز به حمایت دارد. در صورت ثبت پژوهش در این سامانه امکان تغییر نتایج و داده ها وجود ندارد و مردم و محققین می توانند با مراجعه به سامانه از نتایج مطالعات، مشکلات وعوارض احتمالی پیش امده آگاه شوند. در گذشته در ایران مطالعات گذشته نگر را در این سامانه ثبت می کردند ولی از یکسال گذشته دیگر این اتفاق نمی افتد.

یادآوری می گردد کارگاه افزایش کیفیت زندگی یکشنبه‌ها با تدریس دکتر پور نسائی، کارگاه دانشگاه نسل سوم و چهارم و نقش آن در اشتغال در روزهای پنج شنبه و کارگاه اخلاق در پزوهش روزهای جمعه از ساعت ۲۰ الی ۲۱ برگزار می شود.
علاقه‌مندان می‌توانند در فضای اسکای روم هر هفته این مباحث را پیگیری نمایند. برای شرکت در کارگاه روی لینک زیر کلیک کنید و به‌ عنوان میهمان واردشوید. skyroom.online/ch/tums3/isargaran